Đặc điểm dịch tễ của bệnh SXHD Dengue (SXHD)

SXHD, một căn bệnh rất cũ, đã xuất hiện trở lại trong 20 năm qua với sự phân bố địa lý mở rộng của cả vi rút và muỗi truyền bệnh, hoạt động dịch bệnh gia tăng, sự phát triển của tình trạng siêu lưu hành (sự đồng lưu hành của nhiều loại huyết thanh) và sự xuất hiện của bệnh SXHD ở các vùng địa lý mới. Năm 1998, căn bệnh do muỗi truyền này là bệnh truyền nhiễm nhiệt đới quan trọng nhất sau bệnh sốt rét, ước tính có khoảng 100 triệu trường hợp mắc bệnh SXHD và 25.000 ca tử vong hàng năm. Tỷ lệ mắc SXHD toàn cầu đã tăng gấp 30 lần trong 50 năm qua. Ước tính hiện nay SXHD đã có ở hơn 100 quốc gia, gây nguy cơ cho gần một nửa dân số thế giới. Bệnh phát triển mạnh ở các vùng đô thị nghèo, ngoại ô và nông thôn, nhưng cũng ảnh hưởng đến các khu dân cư khá giả ở các nước nhiệt đới và cận nhiệt đới.

Mặc dù các báo cáo đầu tiên về các vụ dịch lớn của một căn bệnh được cho là có thể là SXHD đã xảy ra ở ba lục địa (Châu Á, Châu Phi và Bắc Mỹ) vào năm 1779 và 1780 nhưng các báo cáo về các bệnh tương ứng về mặt lâm sàng với bệnh SXHD đã xuất hiện, thậm chí sớm hơn. Ghi chép sớm nhất được tìm thấy cho đến nay là trong bách khoa toàn thư Trung Quốc về các triệu chứng bệnh tật và cách chữa trị, được xuất bản lần đầu vào thời nhà Tần (265 đến 420 sau Công nguyên) và được chỉnh sửa chính thức vào năm 610 sau Công nguyên (thời nhà Đường) và một lần nữa vào năm 992 sau Công nguyên (thời Bắc Tống). Căn bệnh này được người Trung Quốc gọi là ngộ độc nước và được cho là có liên quan đến côn trùng bay liên quan đến nước.  Những lý do cho sự bùng phát trở lại của bệnh SXHD Dengue trong những năm cuối của thế kỷ 20 rất phức tạp. Một thách thức lớn đối với các cơ quan y tế công cộng ở tất cả các khu vực nhiệt đới trên thế giới là xây dựng và thực hiện các chương trình phòng ngừa và kiểm soát bền vững nhằm đảo ngược xu hướng bùng phát bệnh SXHD Dengue.

Tình trạng mắc SXHD ở Việt Nam không ổn định, các đợt cao điểm thường vào khoảng tháng 6 đến tháng 10 hàng năm. Các thông tin dự báo cho thấy năm 2023 có thể dịch SXHD có nguy cơ bùng phát do dịch SXHD có xu hướng bùng phát theo chu kỳ khoảng 5-6 năm và hiện tượng EL Nino là điều kiện thuận lợi cho muỗi truyền bệnh SXHD phát triển. Năm 2022 cả nước đã ghi nhận khoảng 350.000 trường hợp mắc SXHD, đối với năm 2023 tính từ đầu năm đến nay cả nước ghi nhận khoảng 34.000 trường hợp mắc SXHD, trong đó có 08 trường hợp tử vong, số mắc giảm 10,9%, số tử vong giảm 21 trường hợp so với năm 2022.

Trên địa bàn tỉnh Ninh Bình, năm 2022 ghi nhận 294 trường hợp mắc, đối với năm 2023, tính từ đầu năm đến ngày 04/6/2023 đã ghi nhận 03 trường hợp mắc SXHD, trong khi đó vào cùng thời điểm này năm 2022 đã ghi nhận 15 trường hợp mắc.

Tuy nhiên đây mới là thời điểm đầu mùa dịch, nên số mắc có thể sẽ còn tăng cao trong những tháng tiếp theo, đặc biệt là từ nay đến hết tháng 10. 

     Đặc điểm lâm sàng của bệnh SXHD

SXHD Dengue là bệnh do muỗi truyền (muỗi vằn), rất dễ lây truyền từ người sang người, có thể gây ra biến chứng nguy hiểm như xuất đa phủ tạng, xuất huyết não hoặc các rối loạn đông máu tiềm tàng gọi là bệnh SXHD nặng. Bệnh có thể gây ra đại dịch, đang nổi lên nhanh chóng ở nhiều nơi trên thế giới. Vi rút gây bệnh có 4 chủng lưu hành là Dengue 1, Dengue 2, Dengue 3, Dengue 4 và thay nhau gây ra các vụ dịch. Sau khi mắc thì chỉ để lại miễn dịch với chủng đã mắc và không có khả năng bảo vệ chéo với các chủng còn lại, chính vì thế mà chúng ta có thể mắc SXHD nhiều lần và những lần sau thường có xu hướng nặng hơn. Khi mắc SXHD thường có những biểu hiện:

SXHD Dengue thông thường

SXHD Dengue gây ra các triệu chứng giống như cúm và kéo dài từ 2 đến 7 ngày. SXHD Dengue thường xảy ra sau thời gian ủ bệnh từ 4-10 ngày sau khi người bệnh bị muỗi mang mầm bệnh đốt.

Sốt cao (40°C/ 104°F) thường đi kèm ít nhất hai trong số các triệu chứng sau:

• Đau đầu
• Đau hốc mắt
• Buồn nôn, nôn
• Nổi hạch
• Đau xương, khớp hoặc cơ
• Phát ban, nổi mẩn ngứa

SXHD Dengue nặng

Khi tiến triển thành SXHD Dengue nặng, giai đoạn nguy kịch diễn ra trong khoảng 3-7 ngày sau khi xuất hiện dấu hiệu đầu tiên của bệnh. Thân nhiệt sẽ giảm, điều này KHÔNG có nghĩa là người bệnh đang hồi phục. Ngoài ra, cần đặc biệt chú ý tới các dấu hiệu cảnh báo dưới đây bởi vì đó có thể là dấu hiệu của SXHD Dengue nặng:

    Đau bụng dữ dội

    Nôn liên tục

    Chảy máu lợi, chân răng

    Nôn ra máu

    Thở nhanh

    Mệt mỏi/ bồn chồn

Khi nghi ngờ SXHD Dengue nặng, người bệnh cần được nhanh chóng đưa tới phòng cấp cứu hoặc cơ sở y tế gần nhất bởi vì tình trạng này gây ra:

    Thất thoát huyết tương có thể dẫn tới sốc và/hoặc tích tụ dịch dẫn tới suy hô hấp hoặc không;

    Chảy máu nặng;

    Tổn thương tạng nặng.

Khó khăn trong công tác phòng, chống SXHD Dengue

Các yếu tố góp phần cho sự bùng phát trở lại mạnh mẽ của dịch bệnh SXHD, tương ứng như một vấn đề sức khỏe cộng đồng toàn cầu trong những năm qua. Tuy nhiên, sự bùng phát dường như gắn liền với những thay đổi về nhân khẩu học và xã hội trong 50 năm qua.

- Hai yếu tố chính là sự gia tăng dân số toàn cầu chưa từng có và quá trình đô thị hóa không có kế hoạch và không được kiểm soát, đặc biệt là ở các nước đang phát triển vùng nhiệt đới. Nhà ở không đạt tiêu chuẩn, tình trạng đông đúc và sự xuống cấp của hệ thống quản lý nước, cống rãnh và chất thải cùng với quá trình đô thị hóa không có kế hoạch đã tạo điều kiện lý tưởng cho sự gia tăng lây truyền các bệnh do muỗi truyền ở các trung tâm đô thị nhiệt đới.

- Yếu tố chính thứ ba là thiếu biện pháp kiểm soát muỗi chưa hiệu quả ở những khu vực lưu hành bệnh SXHD. Ngoài ra, sự phân bố địa lý và mật độ của muỗi Ades đã tăng lên, đặc biệt là ở các khu vực đô thị của vùng nhiệt đới, do số lượng môi trường sống của lăng quăng, bọ gậy trong môi trường trong nước tăng lên, cùng với đó là các loại nhựa không thể phân hủy sinh học và lốp ô tô đã qua sử dụng, cả hai đều tăng đáng kể về mức độ phổ biến trong giai đoạn này.

- Yếu tố thứ tư là sự gia tăng du lịch hàng không, tạo cơ chế lý tưởng cho việc vận chuyển bệnh SXHD và các mầm bệnh đô thị khác giữa các trung tâm dân cư trên thế giới. Nhiều du khách bị nhiễm bệnh khi đến thăm các vùng nhiệt đới nhưng chỉ bị bệnh sau khi trở về nhà, dẫn đến sự di chuyển liên tục của vi rút SXHD ở người bị nhiễm bệnh đến tất cả các khu vực trên thế giới và đảm bảo việc đưa các chủng vi rút SXHD mới và các kiểu huyết thanh vào các khu vực có muỗi truyền bệnh xảy ra.

- Yếu tố thứ năm là sự xuống cấp của cơ sở hạ tầng y tế công cộng ở hầu hết các quốc gia trong 30 năm qua. Thiếu nguồn lực đã dẫn đến sự thiếu hụt nghiêm trọng các chuyên gia được đào tạo, những người hiểu và có thể phát triển các chương trình phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả đối với các bệnh do véc tơ truyền bệnh. Trong khi việc giảm nguồn bọ gậy có hiệu quả cao hơn thì các phương pháp kiểm soát và diệt muỗi bằng các công nghệ mới lại được chú trọng nhưng chưa thấy được hiệu quả trong thực tế. 

SXHD Dengue trở thành dịch khi mất cân bằng 3 yếu tố: tác nhân gây bệnh (vi rút SXHD), véc tơ truyền bệnh (muỗi vằn) và khối cảm thụ (con người). Trong năm 2023, nếu chúng ta không chủ động ngay từ đầu đối với hộ gia đình, người dân trong phát hiện, loại trừ lăng quăng, bọ gậy thì nguy cơ không chỉ ở khu vực phía nam mà đặc biệt là các thành phố lớn trên cả nước. Nguy cơ dịch bùng phát rất lớn nếu không chúng ta kiểm soát không chặt chẽ, nghiêm túc, thường xuyên đối với véc tơ truyền bệnh là muỗi vằn.

Hiện chưa có ghi nhận bất thường về chủng vi rút gây bệnh SXHD, nhưng các giám sát cho thấy mật độ lăng quăng, muỗi truyền bệnh tăng cao; sự giao lưu đi lại lớn rất dễ khiến SXHD lây lan và bùng phát.

Vẫn chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh SXHD/SXHD nặng, nhưng phát hiện sớm và đến sớm các cơ sở y tế để được chăm sóc y tế đúng cách có thể làm giảm tỷ lệ tử vong xuống dưới 1%.

 Bên cạnh đó mặc dù có những tiến bộ đầy hứa hẹn, nhưng việc phát triển  một loại vắc-xin SXHD hiệu quả, an toàn và kinh tế sẽ có sẵn trong tương lai gần. Một vấn đề lớn đã và đang tiếp tục là thiếu hỗ trợ tài chính cho nghiên cứu vắc-xin SXHD. Tổ chức Y tế Thế giới đã chỉ định việc phát triển vắc-xin SXHD tứ giá là ưu tiên cho phương pháp phòng ngừa SXHD hiệu quả nhất về chi phí.

Chính vì thế vào thời điểm hiện tại, các biện pháp kiểm soát véc tơ hiệu quả là vấn đề then chốt trong công tác phòng chống SXHD.

Chủ động phòng chống SXHD và các biến chứng của bệnh cần thực hiện tốt những biện pháp sau:

  Loại bỏ nơi sinh sản và trú đậu của muỗi, diệt lăng quăng/bọ gậy

Muỗi cái đẻ trứng ở nơi có nước đọng như: Dụng cụ chứa nước của gia đình (chum, thau, vại, bể nước...), trong những mảnh bát vỡ có nước đọng, thậm chí là cả ở lốp xe ô tô, chai lọ... Sau 2 - 3 ngày, trứng muỗi nở thành bọ gậy (lăng quăng), sau đó phát triển thành muỗi vằn. Muỗi vằn thường sống trong nhà, trú ẩm ở những nơi tối, ẩm thấp. Làm giảm hoặc phá bỏ các ổ nước là nơi muỗi đẻ, cải thiện môi trường thì mật độ muỗi sẽ giảm. Theo phương châm: Không có bọ gậy, loăng quăng, không có muỗi thì không có SXHD. Chính vì thế, loại bỏ nơi đẻ trứng và trú ẩn của muỗi và diệt bọ gậy là điều đầu tiên cần làm. Tại các gia đình cần tiến hành các biện pháp sau:

- Đậy kín tất cả các dụng cụ chứa nước để tránh muỗi vào đẻ trứng.

- Thả cá nhỏ, cá bảy màu hoặc mê zô vào các dụng cụ chứa nước lớn để diệt lăng quăng/bọ gậy.

- Thau rửa các dụng cụ chứa nước vừa và nhỏ (lu, khạp...) hàng tuần. Dùng bàn chải cọ kỹ mép dụng cụ chứa nước vì muỗi truyền bệnh SXHD thường đẻ trứng ở mép nước.

- Thu gom, hủy các vật dụng phế thải trong nhà và xung quanh nhà, dọn vệ sinh môi trường, lật úp các dụng cụ chứa nước khi không dùng đến để tránh nước đọng. Sắp xếp đồ đạc trong nhà gọn gàng sẽ giúp hạn chế nơi trú ẩn của muỗi.

- Đối với những dụng cụ chứa nước như khay nước tủ lạnh, bát nước kê chạn hoặc tủ đựng chén bát... thì cho muối hoặc dầu ăn vào nước sẽ khiến muỗi không thể đẻ trứng.

- Bình đựng hoa phải thường xuyên được thay nước.

- Lấp đầy các ổ nước bằng đất, đá hoặc tháo cạn nước trong các ổ nước.

- Phát quang cây cối vừa làm giảm nơi sinh sản của các loài thích đẻ trứng trong các ổ nước có bóng râm, vừa phá bỏ nơi trú ẩn của muỗi trưởng thành. Xử lý nguồn nước, khơi thông cống rãnh.

Phòng chống muỗi đốt

Phòng chống SXHD bằng cách chống muỗi đốt bao gồm không cho muỗi hút máu người bằng các biện pháp:

- Mặc quần áo dài tay, ngủ trong màn/mùng kể cả ban ngày.

- Dùng bình xịt muỗi, hương muỗi, kem xua muỗi, vợt điện muỗi...Bình xịt côn trùng trong nhà, hương muỗi hoặc kem xua muỗi có thể làm giảm hoạt động chích đốt của muỗi.

- Dùng rèm che, màn tẩm hóa chất diệt muỗi, điều hòa nhiệt độ đều có thể làm giảm nguy cơ muỗi bay vào nhà và đốt mọi người trong gia đình.

- Người bị SXHD cần được nằm trong màn, tránh muỗi đốt khiến bệnh lây lan bệnh cho người khác.

- Với đối tượng trẻ em, để phòng chống SXHD cho trẻ hiệu quả thì cha mẹ phải thường xuyên nhắc nhở cũng như quan sát các bé. Không cho trẻ chơi ở những nơi ẩm thấp, và những nơi tối, cây cối rậm rạp. Ngoài ra, phải chú ý tới việc mắc màn khi ngủ, mặc quần áo dài tay cho trẻ để phòng bệnh.

- Tích cực phối hợp với chính quyền và ngành y tế trong các đợt phun hóa chất phòng chống dịch: Để phun hóa chất diệt muỗi hiệu quả thì tốt nhất là định kì phun thuốc diệt muỗi vào đầu mùa mưa và cuối mùa mưa. Tuy nhiên, phải phun hóa chất phòng, chống dịch đúng cách thì mới có thể đạt hiệu quả cao. Theo đánh giá của cơ quan y tế, muỗi tại một số nơi trên địa bàn Hà Nội đã tăng sức chịu đựng hóa chất do người dân tự ý sử dụng thuốc diệt muỗi không đúng cách, nhưng nếu phun thuốc đúng loại và đúng liều lượng thì vẫn đủ sức tiêu diệt muỗi.

Phòng chống các biến chứng của bệnh SXHD

- Khi bản thân hoặc những người trong gia đình có các biểu hiện như sốt cao khó hạ kéo dài, đau đầu, đau mỏi các khớp, kèm theo có các nốt xuất huyết trên da hoặc chảy máu chân răng… thì người bệnh cần đến ngay cơ sở y tế.

- Không được tự ý điều trị tại nhà khi có các biểu hiện mắc SXHD, đặc biệt là hạ sốt bằng một số loại thuốc như Aspirin, Ibuprofen hoặc các loại thuốc kháng viêm không Steroid-NSAIDs. Vì những loại thuốc này ngoài tác hạ sốt thì còn làm ức chế kết tập tiểu cầu, gây nguy cơ chảy máu và làm cho bệnh tăng nặng hơn.